ШИНЭ ХАР ХОРУМ
Нүүлгэн шилжүүлэлт эхлүүлэх он: 2016
Бүтээн байгуулалт эхлүүлэх он: 2020
Алтан орд улстай холбогдох нь: Өгөдэй хааны Мөнгөн модны Орд улсын шинэ Нийслэл
Дэлхийн нийслэл болох нь: Бумбын эринд дорнын дөрвөн түмэн амар амгалант шинэ Нийслэл
Хотын стратегийн үүрэг, зориулалт: Мөнгө тайга уул дор дорнын дөрвөн зүгийн дөрвөн түмэн жилийн алтан Бумбын эринг эхлүүлнэ
Гео-экологийн ач холбогдол: Цаг хугацаа Орон зайн Элсэн цаг хөнтрөх Газарзүйн байрлалд Дэлхийн царцдасын Геологийн хөгжил дуусч, Дэлхийн царцдасын Астрономын хөгжил анхны их тэсрэлтийн ой санамж эхлүүлэх үед мартын иды тохионо
Соёл, нийгмийн ач холбогдол: дорнын хаадын үхлийн хос хөндийн дорно зүгт дорнын далайн суурин Соёл иргэншлийн дахин сэргэн мандалтыг дахин эхлүүлэх боломж олгоно
Хотын бүтэц, архитектур: эртний Грек-Ромын архитектур төлөвлөлтэй Архадын-Ахейн Соёлын баганат Олон улсын худалгааны гаалийн татваргүй боомт хотыг бүтээн байгуулна.
Ирээдүйн хөгжил, төлөвлөлт: зөвхөн тангад номын сүмийн үүд дорнод монголд хаагдсаны дараах үед хуучин Хар Хорум хотыг сэргээн засварлаж бусад 8 дагуул хотын бүтээн байгуулалтыг өөртөө дагалдуулна
Байршил: төв Азийн зүүн хойд хид хязгаарт, Номхон далайн эртний баруун хойд эргийн баруун талд байрлана.
Талбайн хэмжээ: 10 км х 20 км, 200 км кв
Цаг хугацаан Орон зайн Элсэн цаг хөнтрөхүй Газарзүйн байрлалд баруун ба зүүн Саяны эртний монголчууд дараах асуудлыг цогцоор нь шийддэг: байлдах уу? найрамдах уу? наадах уу? Ингэж Есүхэй баатарын ахмад хөвүүн Тэмүүчингийн худ нар баруун зүүн Саяны нуруунд жилдээ хоёр удаа “Эв модны наадам” хийх эсэхийг шийддэг. Эртний Ойрдын худ ураг нар алтан мөнгөн тайгийн орон, баруун зүүн Саяны нуруунд “Эв модны наадам” хийхдээ, монгол оньсон тоглоом “эв мод”-ны нэгийг баруун Саянаас нөгөөг зүүн Саянаас авч ирж эвлүүлж шалгадаг. Хэрвээ оньсон тоглоомын Эв мод саадгүй эвлэрч байвал баруун зүүн Саяны ус адилхан байыг баталдаг. Харин оньсон тоглоомын эвмод эвлэрэхүй байвал баруун зүүн Саяны ус адалгүй болж Атлантын далайн эсвэл Номхон далайн ус нэвтэрч орсон болохыг баталдаг. Ингээд наадаг биш дайтах шаардлага үсдэг. Дашрамд сануулахад Дэлхийн 2-р дайны үед фашист герман, милиотарист япон хоёр Уралын нуруунд хоёр талаас уулзахаар ялалтын тов хийж, төв Азийн баруун зүүн зүгээс тэнхлэгийн дайнд орж байсан. Гэтэл яг ингэж тэнхлэгийн хоёр зүгээс далайн ус төв Азид орж ирэх аюулыг хянан шалгах нь төв Азийн өвөг монголчуудын хувьд умардын зүгт баруун зүүн Саяны нуруунд “Эв модны наадам” шийддэг байжээ. Харин өмнө зүгт Зүүнгарын үүдний босго дор “Эв нуур”-т усаар нэгдэж чадаж байгаа эсэхийг хянан шийддэг байжээ. Ийнхүү, баруун зүүн Саяны нуруунд “Эв модны наадам” хийдэг Газарзүйн байршилд шинэ Хар Хорум хотын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлнэ. Шинэ Хар Хорум хотын товлосон байршилд гаалийн татваргүй хил худалдааг жилд хоёр удаа байнга зохион байгуулж, хаа ч байхгүй хилийн чөлөөт бүсийг эртний өвөг монголчуудын Эв модны наадмын Өв Соёлоор аль хэдийнээ эхлүүлсэн байдаг билээ. Шинэ Хар Хорум хотын бүтээн байгуулалтанд нэгдэцгээе.
Нүүлгэх шалтгаан: Хуучин Хар Хорум хотыг хятдын Мин улсын цэрэг галдан шатаасанаас хойш, дорнод монголчууд хуучин Хар Хорум хотын туурь дээр нь дорнын тангад номын сүмийг барьж байсан нь Археологийн малтлагаар тогтоогджээ. Иймд, Өгөдэй хааны түмэн амгалант хуучин Хар Хорум хотыг сэргээх ямар ч боломжгүй. Тэгээд ч Загасны эрин дуусч, Орхоны хөндийд Довын оройд, яст мэлхийн гэрт дорнын Түмэн амгалант хот цаашид оршин байх хугацаа дууссан тул Алтан ба Мөнгөн тайгийн дор алтан Бумбын эринг эхлүүлэхээр, эртний “Эв модны наадам”-ын Газарзүйн байрлалд шинэ Хар Хорум хотын бүтээн байгуулалтыг цоо шинээр эхлүүлж байгаа.
Нүүлгэлтийн онцлог 13-р зуунд: Хар Хорум хотыг өнгөрсөн түүхэнд Хубилай хаан Хятдын нутаг руу нүүлгэн аваачсан мэт хоосон домог байдаг. Хар Хорум хотыг хятдын нутаг руу нүүлгэх ямар ч боломжгүй. Учир нь яст мэлхийн оронд орших Хар Хорум хотыг байршил дөнгөж Орхон голын урсгалын дагуу доошлох үед л өөрийн оршихуйн мөн чанараа алдаж, намгийн бах мэлхийн оронд шилжих болно. Гэтэл хятдын нутагт нүүлгэн аваачина гэвэл Шар мөрөний ай савын луугийн оронд хятдын дотор газар шилжих болно. Яг энэ үед зүгээр л хятдын Шар мөрөний ай савд хятдын дотор газрын Шар Хорум хот болж хувьсах боломжтой.
Нүүлгэлтийн онцлог 21-р зуунд: 21 р зуунд Хар Хорум хотыг Зүүн Саяны нуруунд, Мөнгөн тайга уулын бэлд нүүлгэн аваачиж байгаа нь Загасны эрин Орхоны хөндийн Хар Хорум хотын түүхийг дуусгавар болгож, Бумбын эрин үеийн Мөнгөн тайгийн мөнгөн модот Хар Хорум хотын шинэ түүхийг эхлүүлж байгаа. Энд зөвхөн дорнын Түмэн амгалант хотыг Өгөдэй хааны Мөнгөн модны Орд улсын нутагт шинээр эхлүүлэх үйл хэргийн танилцууллага хийгдэж байгаа. Загасны эрин үеийн Хар Хорум хоттой ямар ч холбоогүй, тэгээд ч Өгөдэй хааны дорнын түмэн жилийн түмэн амгалант Хар Хорум хот нь эртний эсгий Өргөөт эртний зогсоолдоо шилжин байршин байгаа. Тиймээс, Орхоны хөндийн Хар Хорум хотын үргэлжлэл гэж шинэ Хар Хорум хотыг олйгох боломжгүй. Хуучин Хар Хорум хот нь цаашид зөвхөн тангадномын Сүмийн үүдийг Монгол оронд хаагдсаны дараа хээрийн музеын хэлбэрээр сэргээгдэн үлдэх болно. Тангад номын Сүмийн үүд нээлттэй тохиолдолд хуучин Хар Хорум хотыг ямар нэг байдлаар сэргээх боломжгүй.
Нүүлгэлтийн маршрут: Орхон голын Хар Хорум хотоос зүүн Саяны Мөнгөн тайга уулын бэлд, Ю. Цэдэнбалын төрсөн нутагт байрших товыг 2020 оны 8-р сарын 17 нд Бат хааны эсгий Өргөө нүүдлэн очиж Тэнгэр-Газарт нэгэнт товлон гүйцэтгэсэн болой.
ХУУЧИН ХАР ХОРУМ
Баригдсан он: 1220 онд Тэмүүчин Чингис хааны зарлигаар баригдаж байрлаж,
Засаглал: Өгөдэй түмэн амгалант Нийслэл хот өрнө дорно зүгт алдаршжээ.
Алтан орд улстай холбогдох нь: Өгөдэй хааны Мөнгөн модны Орд улсын түмэн амгалант хот, хуучин Нийслэл
Хотын түүхэн үүрэг: Орхон голын хөндийд яст мэлхийн довын оронд Мөнгөн модны дор дорнын завсарын дөрвөн зүгт цэнгэг ус уух ёсыг таниулсан
Байршлын онцлог: Орхон голын хөндийд яст мэлхийн дор дорнын намгийн бах мэлхий орон оршдог заагт.
Дэлхийн нийслэл болох нь: Загасны эринд дорнын түмэн амар амгалант Нийслэл.
Хотын стратегийн үүрэг, зориулалт: Орхоны хөндийд Довын оронд Загасны эрин үеийн төгсгөлд Мөнгө тайга уулын дорнын Довын хил хязгаарыг таниулж байлаа.
Гео-экологийн ач холбогдол: Дэлхийн царцдасын хөгжлийн яст мэлхийн орон ба намгийн бах мэлхийн орон хоёрын зааг баригдсан нь: Довын оройд цэнгэг ус оройлон оршин байхыг зөвхөн яст мэлхийн оронд баталгаатай болохыг Мөнгөн модны дор 4 зүгт 4 өөр дунд горимоор таниулжээ. Довын оройд булингартай ус оройлон оршин байх ыг зөвхөн намгийн бах мэлхийн оронд баталгаатайг түргийн болон хар уйгарын хаант улсын мөхөл Хар Хорум хотын дорно зүгт баталжээ. Тийм учраас яст мэлхийн орон бол цэнгэг усны орон мөн түүнчлэн өөр цагийн Хүрдэнд хос хоёр өөр мэлхийн орон ч мөн Довын оронд хамаардаг болохыг Хар Хорум хот Орхоны хөндийд таниулжээ.
Соёл, нийгмийн ач холбогдол: Хар Хорум хот бол хятдын Юань гүрэний Дээрхийн ёсны газар болохыг Хубилайд Дөрвөдийн Долоодой мэргэн сургаж чаджээ. Үүгээр, хятдын нутгийн дов нь бах мэлхийн оронд хамаарч байдгийг 13-р зуунд Хубилай хааны үед хүлээн зөвшөөрч байжээ. Үүгээр, намгийн бах мэлхийн орон бол хар уйгар, хар хятад, хар тангадын орон байхыг Хар Хорум хот баталжээ. Хар Хорум хотын Мөнгөн мод бол Орхоны хөндийд Мөнгөн тайга уулын хамгийн дорнод хил хязгаар оршин буйг таниулжээ.
Хотын бүтэц, архитектур: хуучин Хар Хорум хот бол эртний Грек-Ромын Архетекторын зохимжоор барьж сүндэрлүүлсэн 64 баганат Өгөдэй хааны түмэн амгалант Ордон, түүний үүдэнд мөнгөн модны дөрвөн талд дөрвөн өөр унд уух боломжтой, маш уран яруу ганган хээнцэр зохиомжтой хот байжээ. Ялангуяа Мөнгөн модны орой дээр бишгүүр үлээх жигүүрт бяцхан хөвүүн эртний Грекийн бэлэгдэл, дөрөв дэх Орд улсын түүхэнд хамаарч байгааг илтгэнэ. Өгөдэй хаан бол яг үнэдээ, Бат хааны Алтан Ордын улсын Зүүнгарын хааны үүрэг гүйцэтгэж, 64 баганат түмэн амгалан ордондоо заларч байжээ. Бат хааны Алтан Орд улсын Зүүнгарын хаант улсын түмэн амгалантХар Хорум хотыг Өгөдэй хаан захирах томилох Зарлиг Тэмүүчин Чингис хаан амьд сэрүүндээ буулган томилсон томилгоо байлаа. Чухам л Алтан Ордын улсын Зүүнгарын хааны захирах хотын бүтээн байгуулалтыг Тэмүүчин Чингис хаан 1220 онд Зарлиг буулгаж, бүр хад чавчин байж хадны элгэр дээр бичиж үлджээ. Хотын нэр Хар Хорум нь Их Монголын түүхэнд хормын төдийд оршин тогтнох эрсдэлтэйг бэлэгдсэн. Тэгээд ч Хар Хорум хот нь 1220-1380 оны хооронд оршин тогтнож, хятдын Мин улсын довтолгооноор мөхжээ. Ер нь бол Орхоны хөндийд, намгийн бах мэлхийн оронд эртнээс дорнын Төр Улс нь мөхөн доройтож булшлагдаж байжээ.
